علوم انسانی اسلامی ماهیت تأسیسی دارد نه استخراجی

برای پاسخ به پرسش« هدف از بومی سازی و تحول در علوم انسانی چیست؟» ابتدا باید روشن کنیم که اسلامی کردن به چه معناست؟

«اسلامی کردن» تعبیر مبهمی است و معانی قابل قبول و غیرقابل قبول دارد که باید آنها را از هم تفکیک کرد. یک تعبیر از اسلامی کردن علوم این است که ما علوم انسانی مختلف را در علوم اسلامی داریم و باید به گردآوری آنها بپردازیم، تدوین و جایگزین کتاب های درسی فعلی کنیم؛ و این به نظر من تعبیر قابل قبولی نیست به جهت اینکه ما نباید انتظار داشته باشیم در متون اسلامی، علوم انسانی به صورت بالفعل وجود داشته باشد، چون به هر حال دین با یک دایره المعارف که همه دانش ها در آن موجود باشد، فرق دارد. اشکال دیگر این دیدگاه این است که نسبت علوم اسلامی را با علوم غربی جایگزینی می بیند، درحالی که عرصه علم و دانش عرصه رقابت و اصطکاک است. اصطکاک هم لزوماً بین غلط و درست نیست، اصطکاک می تواند بین متفاوت ها باشد. در حقیقت عرصه دانشگاه باید محل طرح دانش ها و نظریات مختلف باشد، نه اینکه بگوییم این علم جامعه شناسی، این سیاست، این روانشناسی را چون غربی است دور بریزیم و خودمان کتاب های اسلامی بنویسیم و برای دانشجویان تدریس کنیم.

این رویکرد مناسب فضای علمی نیست. در قسمت اول ما باید علوم اسلامی را پدید بیاوریم نه اینکه موضوعی باشد و ما برویم استخراج کنیم. همانطور که بنده در کتاب هویت علم دینی نوشته ام علوم اسلامی استخراجی نیست و ماهیت تأسیسی دارد؛ مثل ساختمانی که باید ساخته شود، علوم اسلامی نیز باید ساخته شود. منتها این ساختمان پی هایش موجود است و باید از طریق مطالعات تجربی و پژوهش ها بناها را بسازیم. تحول در علوم انسانی به این معناست که ما باید علوم انسانی را به یک فرایند پویا و بالنده تبدیل کنیم که قادر باشد مسائل اجتماعی را در جامعه ما به خوبی مطالعه کند و مسائل جهانی را بشناسد و با یافته های روز افزون روشن بینی ایجاد کند. این علم به ما کمک می کند که بتوانیم به نتایج عملی هم برسیم. این پویایی در گرو این است که ما از سرمایه های فرهنگی خودمان هم استفاده کنیم. هر کشوری باید بر پیشینه فرهنگی خودش تکیه داشته باشد و از آنها استفاده کند و در عین حال با کشورها و فرهنگ های دیگر در تعامل، گفت وگو و رقابت باشد بنابراین هدف تحول علوم انسانی در کشور ما، داشتن دانش زنده ای است که می تواند مسائل اجتماعی را مطالعه کند، بشناسد و تغییر دهد. مسیر رسیدن به این هدف، از طرفی تکیه بر سرمایه های فرهنگی اش است و باید درونمایه های آن را بگیرد و بعد این ساختمان را تکمیل کند و از سوی دیگر در گفت وگو و رقابت با نظریه های موجود در جهان است.

بخش بارزی از فرهنگ جامعه ما اسلامی است و فرهنگ ایرانی که قبل از اسلام هم وجود داشته است. درونمایه های فرهنگی ایران که قبل از اسلام بوده، در اسلام جریان یافته، تغییر چهره پیدا کرده و غنی شده است. این دو رگه هیچگاه قطع نشده اند و در هم تنیده اند. به همین دلیل مسلمانان کشورهای دیگر با مسلمانان ایرانی فرق دارند. مصر، ایران و پاکستان همگی مسلمانند ولی باهم تفاوت های فرهنگی دارند.

متأسفانه تحرک درونی در ایران کم است. استادان ما باید به فکر باشند تا بیایند نظریه پردازی کنند و سهمی را در عرصه علمی خودشان به دوش بکشند. فضای غالب در دانشگاه های ما بیشتر فضای تکرار آن چیزهایی است که موجود است. غربی ها هنوز در عرصه علم پیشتازند و هر روز مقالات و کتاب های جدید اضافه می کنند. ما هم از قبل مصرف کننده بوده ایم. بعضی ها می خواهند این روند را ادامه بدهند. طبیعتاً این روند مطلوب نیست. ما هم باید نوآوری کنیم و پروژه های بزرگ مدنظر داشته باشیم، فقط به چاپ مقاله هایمان بسنده نکنیم بلکه این مقاله بادی در جهت بسط یک پروژه کلان باشد.

دکتر خسرو باقری