انسان شناسی اسلامی و منتقدانش

این یادداشت در واقع نقد و بررسی دو مقاله در باب انسان شناسی اسلامی است که یکی توسط اکبر احمد انسان شناس مسلمان هندی با عنوان «انسان شناسی اسلامی» که در واقع فصل دوم کتابی است که او برای برای اندیشکده اسلامی واشنگتن در سال ۱۹۸۶ با نام «به سوی انسان شناسی اسلامی» نوشته است و دیگری توسط ریچارد تپر انسان شناس بیریتانیایی با عنوان «انسان شناسی اسلامی و انسان شناسی اسلام» نوشته شده است که این نیز نقد نوشته احمد می باشد در این مقاله وی ابتدا به طرح موضوعات کلی در باب انسان شناسی و سپس به نقد نظرات احمد می پردازد، می باشد. که در این نوشتار خصوصیات هر یک شرح داده شده و مورد نقد قرار می گیرد.

مقاله ی احمد جزء اولین مقالاتی است که در حوزه ی انسان شناسی اسلامی نوشته شده و مبنا ی نگارش مقالات دیگر در این حوزه شده است، (از این باب ارزشمند تلقی می شود)، اما خالی از اشکال و ایراد نیست. حتی ایراداتی که تپر در مقاله ی خود به آن اشاره می کند، شامل ایرادات اساسی موجود در این مقاله نیست. به نظر می رسد مقاله ی احمد در دو سطح قابل نقد و بررسی است. اول ایرادات انشایی و پس از آن و مهم تر ایرادات ساختاری موجود در مقاله است. در اینجا تأکید ما بیشتر بر روی ایرادات ساختاری موجود در ایده ی احمد است و کمتر به ایرادات انشایی موجود در آن می پردازیم. از سوی دیگر مقاله ی تپر نیز دارای اشکالات متعدد است که پس از بحث بر روی مقاله ی احمد به آنها نیز اشاراتی می کنیم. واضح است که از آنجا که مقاله ی تپر دفاع یا نشر ایده و ائیدولوژی خاصی نیست و تنها یک نقد محض است ایرادات ساختاری کمتری به آن وارد است. گرچه برخی اشارات و پیشنهادات او کاملاً مبتدیانه و غیرقابل قبول می نماید.

نثر احمد در کتاب «به سوی انسان شناسی اسلامی» نثری سر در گم و بدون برنامه می نماید. واقعیات به جا و نابجایی که او در جای جای مقاله اش به آنها اشاره می کند، کتاب را از حالت یکپارچه خارج کرده و آن را تبدیل به یک سخنرانی پر شور نموده است. فصل اول و دوم کتابش هیچ ارتباط ارگانیکی با هم ندارند و مشخص نیست غیر از بخش انسان شناسی شرق شناس در فصل اول بقیه ی بخش ها برای چه منظوری نوشته شده اند. در واقع هیچ ردی از ایده ی انسان شناسی اسلامی در فصل اول کتاب او که بیشتر به جنبه های مختلف علم انسان شناسی غربی می پردازد، دیده نمی شود. بهتر آن بود که او فصل اول را به ایده ی انسان شناسی اسلامی، و بعد از آن به بررسی جنبه های انسان شناسی غربی با ایده علم اسلامی خود می پرداخت. با این همه تأکید ما اکنون بر بخش دوم است که خواننده امکان خواندن و قضاوت در مورد آن را در همین بستر دارد.

احمد جسته و گریخته اشاراتی به علم انسان شناسی اسلامی دارد اما من فکر می کنم او دچار وحشتی است که بی دلیل است. او می ترسد انگ ائیدولوژیک بودن بخورد، چیزی که معمولاً غربیان و یا متمایلان به غرب برای تخطئه مخالفانشان به کار می گیرند از همین رو در چندین جا اصرار دارد تا انسان شناسی او در مفهومی اجتماعی و نه الاهیاتی درک شود. اگر از این نظریه که علوم اجتماعی همان الاهیات مدرن است بگذریم، به نظر او باید نقطه ی تمایزش را اتفاقاً از همین الاهیات متفاوت شروع کند. الاهیات متفاوتی که دو دنیای متفاوت می سازد؛ شرق و غرب.

اما ایراد اساسی تر بر احمد این است که پیوسته در حال ارایه واقعیت ها است، بی آنکه برنامه ای برای استفاده از آن داشته باشد. او تعریف خود از انسان شناسی را تنها در چند خط ارایه می کند. و ضرورت های علمی را در نظر نگرفته و بر همین اساس است که خوانش مناسبی نیز از کتاب او نشده است. او در این مقاله بیشتر در حال دفاع از جامعه های اسلامی و مسلمانان است و کمتر به تأسیس علمی رشته ی انسان شناسی اندیشیده است. گرچه از اندیشه التقاطی تبری می جوید و به درستی صحبت از وجود یک اسلام می کند اما در نمونه هایی که ارایه می کند از هر نوع اسلامی دفاع می کند. ظاهراً نام اسلام برای او مهم تر از محتوایی است که تحت این عنوان ارایه می شود. همین مطلب باعث می شود تا مثلاً نهضت انقلاب اسلامی ایران را در کنار جنبش وهابی گری در عربستان قرار دهد. اگرچه جنبش های اسلامی تأثیر فراوان بر دیدگاه ها و علم اسلامی گذاشته و دست کم انگیزه ی پرداختن به آن بوده است اما نمی توان همه ی آنها را باهم یک کاسه کرد.

در نهایت اصلی ترین ایراد آن است که احمد ضرورت های علمی برای تأسیس انسان شناسی اسلامی را نادیده می گیرد. این ضرورت ها شامل بر سازی مفهومی، ایجاد نظریه و پس از آن پارادایمی کردن علم است. در حقیقت فقدان رویکرد سیستمی باعث عقیم ماندن این ایده شده است. انسان شناسی اسلامی و یا هر نوع دیگری از علم اسلامی تا زمانیکه پارادایمی نباشد و نتواند خود را به آن پارادایم در کنار دیگر پارادایم ها عرضه کند، نمی تواند وجود داشته باشد. من امیدوارم تا به زودی این مطلب را در مقاله ای جداگانه مورد بحث و واکاوی بیشتر قرار دهم.

از سوی دیگر انتقادات ریچارد تپر مملو از مفروضات متوهمانه است. اگرچه تپر می کوشد تا ایده انسان شناسی اسلامی تا حد گونه ای دیگر از شرق شناسی تقلیل دهد و پس از آن با کتمان واقعیتی به اسم شرق و بر شمردن پیوستگی های غرب با برخی نقاط این شرق خیالی این ایده را به محاق برد اما مفروضات او برای چنین نتیجه گیری کاملاً نابجا است. او ابتدا ایده انسان شناسی را که به درستی احمد متعلق به مسلمانان (ابوریحان بیرونی) می داند، رد می کند، بی آنکه دلیل ارزشمندی برای ادعایش ارایه کند. حتی هنوز هم انسان شناسان غربی زیادی کار بیرونی را به عنوان متنی انسان شناسانه مورد خوانش قرار می دهند.

اما ایراد بزرگتر او به هم بافتن از شرق و غرب با بسترهایی خیالی است. اینکه برخی نقاط این شرق در دین و برخی فرهنگ ها با یکدیگر مشترک هستند و از این رو حتی امکان نوعی نقد از سوی این شرق بر غرب را غیر محتمل و نشدنی می داند. آنچه امروز شرق را از غرب جدا ساخته و خصوصاً در جاهایی آن را نقطه مقابل غرب قرار داده، الاهیات متفاوت است. او بسیار ظریف می خواهد از چندین قرن استعمار گذر کند و تنها با ریشه هایی از تاریخ و فرهنگ این دو را با یکدیگر پیوند دهد. او متوجه نیست که بنیان های دینی اکنون غرب، طبق خوانش روشنفکران مسلمان متعهد، نسبت زیادی با ادیان توحیدی ندارد. دلیل چنین رویکردی و دفاع او از آنچه خوانش لیبرالی از اسلام می نامد واضح است. تپر بخش عمده ای از تحقیقات میدانی خود را در ایران گذرانده است و در نتیجه مصاحبت با برخی از روشنفکران غرب گرا او را به اتخاذ چنین توهمی امیدوار کرده است. برخی از روشنفکران غربی در کشورهای جهان سوم اکنون اصطلاحاً از پاپ کاتولیک ترند. آنها نشنه تر از خود غربیان سینه چاک غرب هستند. گاهی برخی از آنها رویکردهایی به اسلام دارند که ملحدین نیز چنین اظهاراتی نمی کنند. برای نمونه به آنچه به قلم یک ایرانی مسلمان تبار در یکی از روزنامه های نروژی نگاشته شد و در آن همگی مسلمانان متهم به تجاوز به دخترانشان شدند، اشاره می کنم.

ایرادات تپر به انسان شناسی اسلامی جدی نیست. اگرچه در جاهایی تذکرات مناسبی به مدافعان این دیدگاه می دهد اما نتوانسته است نقدی اساسی بر این ایده ارایه کند. حتی رویکردهای نوینی که او مدافعان انسان شناسی اسلامی را متهم به ندانستن در مورد آنها می کند (برای نمونه بازتاب پذیری) نتوانسته خلاء استعماری بودن انسان شناسی را پر کند. ایدئولوژیک بدون این رویکرد نیز نمی تواند نقدی جدی بر آن باشد، چرا که تاریخ انسان شناسی مملو از سوگیری های مداوم است و این را نمی توان آنچنان که تپر ادعا می کند سوء تفاهم های معمولی نامید. فقط مراجعه به دو کتاب «شاخه ی زرین» نوشته ِی فریزر و «یک دفترچه خاطرات به معنای واقعی» نوشته ی مالینوفسکی این ادعا را به خوبی رد می کند.

محمد مهدی حیدری

دانشجوی دکتری انسان شناسی

منبع: فصلنامه صدرا شماره ۹